Lichaamsgerichte (psycho)therapie bij hoogbegaafde volwassenen
Hoogbegaafden die hulp zoeken bij psychische problemen kunnen baat hebben bij lichaamsgerichte therapie. In dit artikel wordt toegelicht wat ‘lichaamsgerichte (psycho)therapie’ is en waarom dat juist bij hoogbegaafden effectief kan zijn. Tevens wordt aangegeven wat zo’n therapie op hoofdlijnen inhoudt. Wij richten ons in dit artikel op zowel lichaamsgerichte therapie in de basis GGZ als lichaamsgerichte psychotherapie in de specialistische GGZ.
Wat is lichaamsgerichte therapie?
We leven, denken en herinneren vanuit ons hele lichaam. Denk maar aan hoe een geur herinneringen kan opwekken, hoe liefdesverdriet lijfelijk pijn kan doen of hoe je buik ontregelt bij spanningen. De ervaring leert dat herinneringen zowel mentaal als fysiek worden opgeslagen.
“In de lichaamsgerichte Pesso-psychotherapie werd gezien en benoemd dat ik verkrampte. Er werd gevraagd wat ik nu nodig had om mijn buik weer te kunnen ontspannen. Bijvoorbeeld een zacht kussen ter bescherming of een duidelijke begrenzing van het onderwerp. Pas als die randvoorwaarden vervuld zijn, wordt er inhoudelijk naar het probleem gekeken. De inzichten die je dán opdoet, wanneer je ernaar kunt kijken zonder er meteen van weg te willen, raken een dieper niveau en brengen daardoor meer verandering teweeg. Die dag ontdekte ik dat als ik het voor mezelf optimaal maakte, wat dus maar één kussentje meer was, dat dit een totaal andere beleving gaf. Een ervaring van heelheid, in plaats van “iets beter kunnen overleven”.”
Lichaamsgerichte therapie staat voor een palet van behandelingsvormen die het lichaam, emoties, zintuiglijke ervaringen, gevoelens en gedachten als een geheel behandelen. Naast woorden kunnen lichamelijke beleving, expressie en veilige lichamelijk contact met anderen aan bod komen. Door middel van lichaamsgerichte oefeningen, rolfiguren, lichaamsprocessen (zoals ademen, trillen en lichaamshouding), lichaamsgerichte technieken (zoals focussen, tappen/kloppen) en materialen word je geholpen om jezelf van eigen lichamelijke ervaringen bewust te worden, daar contact mee te maken en er woorden aan te geven.
“Vrij snel na de start met Pesso-therapie, kreeg ik toegang tot informatie uit mijn lichaam waar ik me niet meer bewust van was. Ik kan weer voelen wat er in mijn lichaam gebeurt: Welke signalen en informatie mijn lichaam mij geeft. Wat voelt als thuiskomen in mijn lichaam. Het is niet meer eng, al dat gevoel en die informatie.”
Uitgangspunt daarbij is dat lichaam en geest onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Gesteund door de wetenschappelijke ontwikkelingen op het gebied van de neurobiologie en van psychotrauma krijgt de lijfelijke ervaring steeds meer een vanzelfsprekende plaats in (psycho)therapeutische behandelingen. De cerebrale, hormonale, chemische en energetische processen in de hersenen zijn ongelofelijk complex. Deze processen werken allemaal samen en reageren op elkaar.
“Pesso-therapie, als je een goede therapeut treft, prikt dwars door je goedbedachte zelfbegoocheling heen en kan de onder je onhandige copingstrategieën liggende ervaringen blijvend aanvullen. Juist door je lichamelijke reacties tijdens het ophalen van pijnlijke herinneringen te gebruiken -in plaats van het verhaal dat je daarover voor jezelf hebt verzonnen hebt- kun je beter doordringen tot waar de echte pijn zit. En wanneer het je lukt je ervoor open te stellen, verbaas je je dat die vervangende ervaringen echt invloed op je gevoelsleven hebben.
Duik erin!”
Wanneer werkt lichaamsgerichte therapie?
Lichaamsgerichte therapie is geïndiceerd bij (fysieke) klachten en problemen, waarbij het lichaam en de ervaring de voorkeur heeft boven een cognitieve benadering waar praten over het lichaam of de klacht op de voorgrond staan. Van belang is dat je een open, onderzoekende en nieuwsgierige houding hebt naar de signalen en informatie die het lichaam (in interactie met de ander) jou geeft.
“Het sterke punt van lichaamswerk is dat je bewust wordt van het “web van woorden” dat mijns inziens juist bij hoogbegaafden een extra sterk weefsel heeft opgeleverd, weeffouten incluis. Het “nu begin je weer te babbelen” van mijn therapeut komt nog vaak bij me naar boven als ik weer eens zo’n redenering opvoer.”
Deze vorm van therapie werkt als je:
- in je hoofd zit (rationaliseren);
- onbewust en ongewild psychische klachten omzet in lichamelijke klachten (somatiseren);
- op te vroege leeftijd ongewild voor je ouders hebt moeten zorgen (parentificatie);
- uit je lichamelijke beleving in het hier en nu schiet of
- je gevoel afsplitst in een poging om eraan te ontsnappen (dissociëren).
Lichaamsgerichte therapie kan onbewuste onderliggende patronen van doen en denken en disfunctionele manieren van omgaan met jezelf en je omgeving doorbreken. Zoals de innerlijke overtuiging dat je niet goed genoeg bent, er niet mag zijn, niet okay bent, ‘atypisch’, raar, een aansteller, lui, dom, etc. Waardoor je je terugtrekt, mogelijk emotionele uitbarstingen hebt of je gevoelens gaat dempen met eten, drinken, drugs of seks. Het helpt om de verbinding tussen lichaam en geest te herstellen. Vaak raakt deze verbinding bevroren, verstijfd of ontkoppeld door (traumatische) ervaringen en/of teveel stress. Een (on)bewuste manier van reageren op spanningen, stress en trauma om de signalen van het lichaam niet meer te (hoeven) voelen.
“Al tijdens de individuele sessies in het begin van de therapie bleek, dat ik vrij makkelijk kon “wegraken” ofwel dichtklappen, licht dissociëren, me aan de moeilijke, emotioneel geladen, vragen onttrekken. Mijn denken stond dan stil, vragen over wat ik voelde waren onbeantwoordbaar. Dat is door de therapiesessies veel minder geworden, het lukt me in de sessies en daarbuiten als het moeilijk wordt “erbij te blijven”, verbinding te houden met mijn gevoel en met de ander. In gesprek te blijven. Alsof ik het dissociëren nu niet meer nodig heb. Ik merkte dit het eerst en het sterkst in de relatie met mijn partner: in plaats van af te haken werd het steeds beter mogelijk om “gewoon ruzie te maken” – vertrouwend op een goede afloop, zonder meteen verlamd te raken door “verlatingsangst”.”
Door deze verbinding te herstellen in een veilige omgeving worden lichamelijke signalen weer waargenomen. Op adequate wijze kan je ervaringen weer verwerken en het lichaam reguleren. Het herstellend vermogen van jouw lichaam kan weer worden benut en klachten kunnen herstellen. Denk bijvoorbeeld aan (onverklaarbare) rugpijn, hoofdpijn en chronische vermoeidheid. Of vroegkinderlijk trauma door ouders die geestelijk ziek of verslaafd zijn (Kinderen van Ouders met Psychische Problemen (KOPP)). Of schooltrauma, doordat je door het anders zijn buitengesloten werd of je niet begrepen voelde, wat kan doorwerken op de werkvloer. Denk ook aan relatieproblemen, prikkelbare darm, spijsverteringsklachten, slaapproblemen, angstklachten, (gevoelens van) isolatie, etc.
“Na jaren van afscheiding tussen hoofd en lichaam/gevoel (pijnpatiënt, KOPP), ben ik al een tijd bezig de verbinding te herstellen. Ik was meester in dissociëren en nu oefen ik in “het blijven bij een naar of onaangenaam gevoel”: nieuwsgierig blijven naar de positieve boodschap en vooral zonder oordeel. Ik hoef alleen maar te ontvangen en erbij te blijven, dan neemt het gevoel vanzelf af en verwerk ik weer wat. Door mijn bewustwording lukt het me elke dag iets van hulpbronnen in te zetten. (Ontspanning, adem, beweging, veilige plek, visualisatie, voelen zonder oordeel).”
Waarom werkt lichaamsgerichte therapie bij hoogbegaafden?
Wanneer je hoogbegaafd bent, kan je je van jongs af aan “anders” hebben gevoeld en een afstand ervaren tot mensen in jouw omgeving. Regelmatig kan je je niet begrepen zijn door je ouders, door broer of zus, door vrienden en leraren. Mogelijk heb je geen aansluiting met de omgeving ervaren en ben je minder gespiegeld door gelijkgestemden. Daardoor heb je minder mogelijkheden gehad om een positief zelfbeeld te ontwikkelen. Een ander gevolg van het minder gespiegeld worden door jouw omgeving, is dat je moeilijker kan leren in het plaatsen en begrijpen van gevoelens, gedachten en lichaamservaringen. Wat daarin van jezelf is en wat van de ander.
Als hoogbegaafde heb je vaak een snelwerkend analyserend brein, ben je neurologisch zeer fijn afgestemd op signalen uit de buitenwereld en kan je snel overprikkeld raken. Jouw hoge lat en innerlijke kritische stem kunnen je flink in de weg zitten. Daarnaast kan je regelmatig het gevoel hebben ‘er niet bij te horen’ en niet begrepen te worden door anderen. Kan je ervan overtuigd zijn dat je niet presteert zoals je denkt dat van jou verwacht wordt of vindt dat je zou moeten presteren. Met het werken vanuit het lichaam leer je dat je meer bent dan gedachten en gevoelens over jezelf en jouw omgeving.
“Hoogbegaafden kunnen snel en veel denken, waardoor ze gemakkelijker in het hoofd/cognitieve/ rationele brein blijven hangen. Het is fijn om je basisbehoeften te voelen en te ervaren wat daarin belangrijk voor je is. Door te luisteren naar die informatie, kun je jezelf geven of doen wat nodig is. Je wordt rustiger, komt steeds meer in balans, je levensenergie kan gaan stromen waardoor je zelfgenezend vermogen weer ruimte krijgt. Ik heb geleerd wat basisbehoeften zijn en hoe het ervaren van ontvangen van basisbehoeften voelt. Ik heb ontdekt wat ik daarin niet heb mogen of kunnen ontvangen en wat ik kan doen om dit alsnog aan mijzelf te kunnen geven. Met name wat betreft plek: wat is mijn plek, mijn plek mogen innemen, mijzelf toestaan ruimte in te nemen. Wat betreft steun: (zelf)vertrouwen hebben en vertrouwen krijgen dat ik oké ben en goed genoeg ben.. Wat betreft voeding: op geestelijk en emotioneel gebied. Wat betreft bescherming: voelen wat is veiligheid, ook in en bij mezelf; hoe voelt het om beschermd te zijn? en hoe kan ik dat dan aan mezelf geven? En wat betreft begrenzing: wat is mijn kader?, hoe kader ik? en hoe gebruik ik mijn kader?.”
De informatie die het lichaam geeft met betrekking tot behoeften en grenzen wordt gespiegeld in contact met anderen. Daardoor ontwikkel je een beter besef van jezelf en de ander. Als je je niet gezien voelt en de reacties uit de omgeving daardoor niet kan begrijpen, dan geeft dit onder andere angst, spanning en onzekerheid. Het snelle analytische (over)denken kan voor jou als hoogbegaafde een bekende (en vermeende) ‘veilige plek’ zijn ofwel een dankbare overlevingsstrategie in moeilijke situaties. Het kan zijn dat je vanuit je hoogbegaafdheid bepaalde patronen om te overleven en jezelf te handhaven hebt ontwikkeld. Waarbij je mogelijk situaties die je als overspoelend, onaangenaam of beangstigend hebt ervaren in contact met (belangrijke) anderen bent gaan vermijden. Je (on)bewust situaties met belangrijke anderen zoals ouders, brusjes, leraren en vrienden, die door jou als bedreigend worden ervaren, voor je eigenwaarde, diep hebt weggestopt. En daarmee mogelijkheden om te ontwikkelen hebt buitengesloten.
“De belangrijkste ervaringen tijdens de therapie vonden plaats op momenten dat rolfiguren (groepsgenoten, meestal in de rol ideale ouders) de omkering van een blijvend pijnlijke en weggestopte ervaring vormgaven: Dat een aanwezige ideale moeder mij – duidelijk ook lichamelijk, door vlak naast me te zitten, me aan te raken – laat voelen dat ik er mag zijn, er is een plek voor mij. De doorwerking van deze ervaring heeft veel meer tijd nodig gehad, is eigenlijk nog steeds bezig. Aanvankelijk reageerde ik gevoelsmatig met scepsis, geloofde ik het maar half. Nu, twee jaar nadien, kan ik me nog steeds in concrete situaties realiseren dat ik vroeger, voor de therapie, in mijn schulp gekropen zou zijn, terwijl ik me er nu van bewust ben “dat ik er mag zijn” en vertrouwen kan hebben “dat het goed komt”.
Door jouw gedrevenheid om gezien te worden in wat je te bieden hebt en een hoog verantwoordelijkheidsgevoel kun je in (werk)situaties terecht komen waar je jezelf (langdurig) overvraagt en burn-out of burn-on raakt. Ook al lijkt het voor de buitenwereld dat het goed met je gaat. Jouw lichaam en geest kunnen signalen van onveiligheid, van overbelasting, onrecht, frustratie en overprikkeling afgegeven. Kortom, dat het niet klopt wat je van binnen voelt, denkt en lichamelijk ervaart met hoe de buitenwereld jou ziet, voelt, ervaart en bejegend. Dit kan zich tot lichamelijke klachten ontwikkelen, waarbij het lichaam spreekt. Diep weggestopte (lichamelijke) gevoelens kunnen zo alsnog tot uiting komen.
“In nog zo’n ervaring tijdens een therapiesessie beleefde ik hangend aan de touwen die door rolfiguren (ideale ouders) werden vastgehouden dat ze me konden hebben, beschermen en begrenzen. Ik kon volledig op ze vertrouwen. Nog dagelijks ben ik bezig mezelf beter te begrenzen en als het ware de onvolledige begrenzing van toen bewust aan te vullen en alsnog te internaliseren. Zo hoor ik me een paar maanden geleden nog het aanbod mee te doen met mijn leerlingen met een heel aantrekkelijk muziekproject afwijzen, omdat mijn takenlijst vol en mijn draagkracht beperkt is. Dit had ik voordien zeker niet gedaan!”
In lichaamsgerichte (psycho)therapie kan je je weer van deze onbewuste, mogelijk diep weggestopte (doem)gedachten, gevoelens van angst, paniek en schaamte en van ongemakkelijke, overspoelende, onveilige lichamelijke ervaringen bewust worden. Je leert om er contact mee te maken en heel praktisch om spanningen te reguleren in het hier en nu. Door deze spanningen tijdig te leren (h)erkennen, leer je deze laten afvloeien of ontladen en er woorden aan te geven. Samen met je therapeut en/of in de groep met andere cliënten, kun je alternatieve ervaringen opdoen, alsnog symbolisch je (basis)behoeften voldoen, met wat je toen nodig had gehad en ga je deze ervaringen alsnog integreren. Zo ontstaat er ruimte voor zelfactualisatie, kan er in veilige interactie met een ander zich alsnog een positief zelfbeeld ontvouwen en in beweging komen. Waar waardering is voor jouw ware zelf met alle intensiteit, snelheid, autonomie en complexiteit die bij jou past.
““Nieuwe”, “vervangende” of “gewenste” ervaringen maakten een opening in het denken over mijn vader mogelijk. Een alternatieve levensloop werd denkbaar en voelbaar: hoe het zou zijn geweest als hij wel beschikbaar was geweest tijdens mijn vroege adolescentie, en me had gesteund, gevoed en ook begrensd tijdens mijn eerste stappen als jongere het gezin uit en de wereld in, wegwijs had gemaakt in hoe de mensen kunnen zijn. Via deze vervangende ervaringen ontstond ook de mogelijkheid om nu anders te zijn dan ik van mezelf altijd had gedacht te moeten zijn.”
Zijn er ook nadelen?
Kan er iets ‘mis’ gaan? Voor welke mensen is lichaamsgerichte therapie niet geschikt?
Voor lichaamsgerichte therapie geldt net als voor alle andere vormen van behandeling dat deskundige begeleiding noodzakelijk is. Als de therapeut niet goed genoeg is toegerust als behandelaar en/of zijn of haar grenzen als professional niet goed kent, dan is er kans op grensoverschrijding op allerlei manieren. Let er ook zelf op dat je niet over jouw grenzen heengaat en geef altijd op tijd aan wanneer je iets, een oefening, wilt stoppen. Er kunnen dingen worden geraakt in jouw leergeschiedenis waar je je minder of niet bewust van was. Het is daarom belangrijk om een behandelaar te kiezen die aangesloten is bij een erkende beroepsvereniging.
Je kan een tijd wat gevoeliger zijn, emoties kunnen meer aan de oppervlakte liggen en er is tijd, aandacht en afstemming voor je proces nodig, waar ook de omgeving in betrokken kan worden.
“Het loswoelen van zoveel “oude wonden” maakte me soms wel een heel lastige partner (“het gaat de laatste tijd ook altijd over jou!”). En of je het als negatief moet zien weet ik niet, maar het kost best veel tijd (positief aspect daarvan: kennelijk vind je jezelf dat wel waard…).”
In de vrijgevestigde praktijk is lichaamsgerichte therapie niet geschikt als je problemen op sociaal, financieel of relationeel gebied liggen, die veel aandacht vragen in het hier en nu. Of als je wanen of psychoses hebt, crisisgevoelig bent en gevoelens weinig in de realiteit en het hier en nu worden beleefd. In deze gevallen is een (multidisciplinair) team in een GGZ-instelling nodig met een crisisdienst als achtervang, waarin lichaamsgerichte elementen van behandeling kunnen worden aangeboden.
Lichaamsgerichte therapie is ook niet geschikt als je sceptisch en veel bedenkingen hebt over deze behandelvorm. Je ervan overtuigd bent dat de psyche alleen in het brein zit in plaats van dat lichaam en geest met elkaar verbonden zijn.
Hoe ziet een lichaamsgerichte therapie er op hoofdlijnen uit?
Als ik een afspraak maak voor zo’n therapie, wat kan ik dan concreet verwachten?
Wanneer je je aan wil melden voor een lichaamsgerichte therapie kan je verwachten dat er zowel bij aanmelding als in de behandeling meer aandacht wordt besteed aan de relatie die je met je lichaam hebt, wat je in je lichaam beleeft wanneer je iets meemaakt wat gevoelens van angst, paniek, spanning, frustratie, walging, etc. oproept. In het intakeproces en de behandeling krijgen je samen met jouw therapeut meer zicht op de klachten, hun oorsprong, de manier hoe je hiermee omgaat, jouw hulpvraag en hoe de behandeling eruit gaat zien.
Krijg ik uitleg/ oefeningen?
Er wordt bij lichaamsgerichte therapie gebruik gemaakt van een hoeveelheid aan uiteenlopende oefeningen, waar vaak naderhand de ervaringen worden besproken en desgewenst psycho-educatie wordt gegeven. Dit kunnen lichaamsgerichte oefeningen, (lichaams)bewustwordingsoefeningen en/of oefeningen om in het ‘hier en nu’ te zijn. Deze oefeningen kan je individueel (met je therapeut), in tweetallen of in een groep doen. Het kunnen oefeningen met of zonder aanraking zijn. Alleen therapeuten die daarvoor opgeleid zijn, zoals bv. een psycho motorisch therapeut (PMT) of een haptotherapeut, werken met aanraking van hun cliënten. Je kan ook verwachten dat er aandacht is voor veiligheid en eigen regie in de oefeningen. Dat betekent dat jij zelf leert te voelen wat je nodig hebt, wat je grenzen en behoeften zijn en hoe je dit aan kan geven.
Na hoeveel sessies merk ik verschil? Wat zou ik kunnen merken?
Meteen bij aanvang van de therapie kan jouw ontwikkelproces al op gang komen en ervaar je in jouw eigen tempo verschuivingen in het dagelijks leven. Je merkt dat je bewuster wordt van je reactiepatronen maar ook ruimte hebt gevonden om het op een andere, voor jouw passendere manier te doen. Je kunt je bijvoorbeeld direct rustiger voelen of meer verbonden met anderen en je omgeving. Je kan merken dat een gevoel van gejaagdheid afneemt waardoor je beter kunt nadenken en je kunt je wat milder over jezelf voelen. Je leert vanuit bewustwording en het lichaamservaren daar ook woorden aan te geven. Bij lichaamsgerichte therapie wordt ook gewoon gesproken met elkaar. Je ervaringen worden verbonden aan taal. Voor blijvende en grotere veranderingen heb je vaak meer sessies nodig.
“Door mijn bewustwording lukt dat het me elke dag iets van hulpbronnen in te zetten. (Ontspanning, adem, beweging, veilige plek, visualisatie, voelen zonder oordeel).”
“De doorwerking van de ervaringen heeft veel meer tijd nodig gehad, is eigenlijk nog steeds bezig. Aanvankelijk reageerde ik gevoelsmatig met scepsis, geloofde ik het maar half. Nu, twee jaar nadien, kan ik me nog steeds in concrete situaties realiseren dat ik vroeger, voor de therapie, in mijn schulp gekropen zou zijn, terwijl ik me er nu van bewust ben “dat ik er mag zijn” en vertrouwen kan hebben “dat het goed komt”.”
Moet ik mijn kleren uitdoen? Nee, het is aan te raden om kleding te dragen waarin je je comfortabel in voelt, je gemakkelijk in kunt bewegen en die toch bedekkend is. Vaak wordt zonder schoenen gewerkt en gevraagd om (warme) sokken of sloffen mee te nemen.
Moet ik thuis oefenen? Thuis oefenen is afhankelijk van de soort therapie wenselijk, doch altijd in expliciet overleg met de therapeut.
Hoe kies ik een passende therapeut voor lichaamsgerichte therapie?
Hoe formuleer ik criteria voor een bij mij passende lichaamsgerichte therapie? Welke vragen kan ik stellen bij een kennismaking?
Een klik met een therapeut is vaak een voorwaarde, net als met de aangeboden therapie, opleidingsniveau en achtergrond van een therapeut. Zelfs als je je niet verbonden voelt met je lichaam, is er vaak nog wel een gevoel bij een persoon of een website of een uitleg.
Je kan behandelaren vinden bij beroepsverenigingen voor lichaamsgerichte therapeuten: het IHBV heeft een lijst met (lichaamsgerichte) hulpverleners.
Mogelijke vragen die je kan stellen aan je therapeut zijn (zie ook leaflets IHBV)
- Is de hulpvraag een indicatie voor lichaamsgerichte (psycho)therapie?
- Hoe ga je de samenwerking aan als hulpverlener met je cliënten? (ben je als hulpverlener gewend om vanuit een transparante, open, gelijkwaardige en zelf reflecterende werkrelatie te werken?).
- Wat zijn je ervaringen met hoogbegaafden?
Bronnen:
- Hoiting, L. & Nauta, N. (2022). Hoogbegaafde hulpzoekers; Wanneer je er zelf niet uitkomt. Big Business Publishers: Utrecht.
- Marlock, G & Weiss, H. Eds (2015). The handbook of body psychotherapy &
somatic psychology. North Atlantic Books. Berkeley California, USA. - Nicolai, N. (2020), In levende lijve: het lichaam in de psychotherapie. Bohn Stafleu van Loghum: Houten.
- Van der Kolk, B. (2017). Traumasporen. Uitgeverij Mens!; Ederveen.
- Winette, P. & Baylin, J. (2017). Working with traumatic memories to heal adults with unresolved childhood trauma; neuroscience, attachment theory and PBSP. Jessica Kingsley Publishers: London and Philadelphia.
N.B.: De lichaamsgerichte werkwijzen volgen de recente ontwikkelingen in zowel de hechtingstheorie als de neurobiologische wetenschappen en zijn practice based. Voor verdere uitleg; zie het advies van de raad van Volksgezondheid en samenleving ;“Zonder context geen bewijs; Over de illusie van evidence-based practice in de zorg”.
Schrijvers:
- Annemarie Gerritsen, GZ-psycholoog en psychotherapeut, lichaamsgericht Pesso-therapeut, cognitief gedragstherapeut (Acceptance and Commitment Therapie (ACT) en Emotional Freedom Techniques (EFT)-therapeut i.o.).
- Henriette Pilkes, psycholoog NIP, lichaamsgericht Pesso-therapeut, VGCt i.o., NIP K&J i.o. Werkt met ACT, EMDR en Emotional Focussed Therapie (EFT)-relatietherapie.
- Femke Verschuur, WO-psycholoog, lichaamsgericht therapeut; Tension Released Excercises (TRE), Yoga-docente.
Met dank aan de meelezers:
- Wim-Jan Trügg niet praktiserend Klinisch Psycholoog\Psychotherapeut, lichaamsgericht Pesso-therapeut, supervisor, redacteur Tijdschrift voor Pesso-therapie.
- Cella van der Staak, Psycholoog (A&O en klinisch), lichaamsgericht therapeut; Emotional Freedom Techniques (EFT)-therapeut, Neuro-linguïstisch programmeren (NLP)- therapeut.
